Język kataloński w teorii i praktyce

Nie obawiajcie się, to nie jest 600-stronicowy podręcznik do gramatyki katalońskiej z ćwieczeniami i fonetyką. Póki co nie czuję się na tyle kompetentny, żeby pisać choćby wstęp do takiego dzieła, ale chciałbym przedstawić Wam ten język, bez którego zrozumienie Barcelony i Katalonii nie jest w ogóle możliwe. Nie każdy zdaje sobie sprawę z tego czym jest kataloński, jakie ma znaczenie w regionie i jak ma się do języka kastylijskiego, nazywanego również hiszpańskim.

Do napisania tego posta zachęciła mnie pewna rozmowa, w której poruszony został temat katalońskiego. W piątek wraz z kolegą Joanem, wielkim miłośnikiem Polski, wybraliśmy się na spotkanie z przedstawicielami szkółki piłkarskiej z Polski, która wysłała swoje drużyny do Barcelony w celu rozegrania kilku meczów sparingowych. Chłopcy z rocznika 1999 przegrali wysoko z klubem Vila Olímpica, ale skupiłem się bardziej na rozmowie z założycielami szkółki niż na meczu. W rozmowie zapytali mnie między innymi czy język kataloński jest "takim językiem jak śląski u nas", czyli gwarą lub dialektem. Niestety wiele osób, w tym również wielu moich znajomych, nie do końca pojmuje jak wielokulturowym i wielojęzykowym krajem jest Hiszpania. W związku z tym pozwólcie, że krótko wyjaśnię na czym rzecz polega.

Oczywiście kataloński (català) jest językiem a nie dialektem kastylijskiego. Ponadto, wcześniej niż kastylijski wyodrębnił się z tzw Latinum vulgare czyli Łaciny ludowej, jednej z najważniejszych pozostałości po Imperium Rzymskim. Należy on do języków romańskich z grupy zachodniej i spokrewniony jest z niemal nieużywanymi dzisiaj oksytańskim oraz prowansalskim.

Pierwsze zapisy po katalońsku pochodzą z IX wieku, a pierwszy tekst literacki po katalońsku, Homilies d'Organyà, został napisany w XIII wieku. Poczynając od XVI wieku język ten zaczyna powoli zanikać na terytoriach katalońskich (Katalonia, Walencja, Baleary) pod wpływem połączenia Hiszpanii w jedno królestwo i dominacji języka hiszpańskiego. Na początku XVIII wieku przestaje być językiem urzędowym i zostaje zastąpiony kastylijskim w wyniku Wojny o Sukcesję Hiszpańską, która potoczyła się dla Katalonii niepomyślnie. Ważną datą w historii terytoriów katalońskojęzycznych jest 1714 - to wtedy, po przegranej wojnie, prowincje te straciły wszelką autonomię, a dla kultury i języka oznacza to ponad 100-letni kryzys. Od XIX wieku kataloński zaczyna się odradzać jako język pisany, a tożsamość katalońska staje się coraz silniejsza w wyniku zwiększonej świadomości lokalnej burżuazji, wzbogaconej dzięki rewolucji przemysłowej. Zanim jednak kataloński na dobre powrócił na mapę lingwistyczną świata, jego użycie zostało jeszcze raz zakazane podczas dyktatury generała Franco w minionym stuleciu. Obecnie językiem tym posługuje się ponad 9 milionów ludzi w Katalonii, Walencji, na Balearach, w Andorze, we wschodnich krańcach Aragonii, w mieście L'Alguer na Sardynii oraz w północnej Katalonii znajdującej się na terytorium Francji. W Andorze kataloński jest jedynym językiem urzędowym, natomiast w Katalonii, Walencji i na Balearach jest językiem urzędowym obok kastylijskiego.

Zdaję sobię sprawę z tego, że ten zarys historyczny niewiele daje jeśli chodzi o zrozumienie różnicy między katalońskim a hiszpańskim. Żeby łatwiej było sobie to wyobrazić, możnaby powiedzieć, że te dwa języki mają się do siebie mniej więcej tak jak polski i serbski lub francuski i włoski. Trochę można zrozumieć znając jeden z nich, ale istnieją też znaczące różnice w fonetyce, gramatyce i słownictwie. Duża część słownika katalońskiego to słowa bardziej podobne do francuskich i włoskich niż do hiszpańskich. Oczywiście kataloński dzieli się też na liczne dialekty różniące się między sobą: walencki na południu, insular na Balearach, zachodniokataloński i dialekt centralny, którym posługują się np. mieszkańcy Barcelony.

A teraz praktyka, czyli jak wygląda użycie języka katalońskiego na ulicach, w biurach i sklepach Barcelony oraz innych miast. Sytuacja jest dość zawiła i przypomina nieco lingwistyczne zamieszanie jakie zastałem w Galicji pięć lat temu. Kataloński jest językiem niezwykle ważnym i wymaga się go w większości miejsc pracy związanych z obsługą lokalnych klientów. Teoretycznie każdy Katalończyk zna też hiszpański, ale ważne jest, aby kandydat znał też pierwszy język miejscowej populacji. Kataloński, w przeciwieństwie do często niesłusznie maltretowanych w Polsce śląskiego i kaszubskiego, jest językiem prestiżowym, w Katalonii prawdopodobnie bardziej niż hiszpański.

Dialekty katalońskiego. Źródło: wikipedia

Z kolei na ulicach Barcelony słyszy się w równej mierze oba języki, pomijając setki innych, nie autochtonicznych. Duży procent mieszkańców całej aglomeracji Barcelony stanowią przybysze z innych regionów Hiszpanii oraz cudzoziemcy. Ci zazwyczaj katalońskiego nie znają i posługują się jedynie kastylijskim. Co ciekawe, drugie pokolenie przybyszy często swobodnie posługuje się katalońskim, który jest językiem nauczania w szkołach. Wiele dzieci w domach używa głównie hiszpańskiego ze względu na pochodzenie rodziców. To samo dotyczy rodzin mieszanych, w których jeden rodzic jest rodowitym Katalończykiem a drugi pochodzi z innej części Hiszpanii. Natomiast poza niezwykle kosmopolityczną aglomeracją Barcelony zdecydowanie dominuje català, a hiszpański słyszy się tu znacznie rzadziej. Poznałem osoby, którym mówienie po hiszpańsku sprawia pewną trudność ponieważ przez całe życie mówią prawie wyłącznie w swoim języku.

Skoro wspomniałem już o biurach to przytoczę przykład użycia katalońskiego z biura firmy, dla której aktualnie pracuję. Przykład ten dość dokładnie zilustruje zawiłości językowe w Katalonii. Większość moich kolegów i koleżanek z pracy to rodowici Katalończycy. Jednak ze zdziwieniem zaobserwowałem, że w rozmowach między sobą używają prawie równie często hiszpańskiego jak katalońskiego, mimo iż użycie tego drugiego języka wydawałoby się bardziej naturalne. Nie śmiem pytać moich współpracowników o pochodzenie, ale podejrzewam, że część z nich może pochodzić z rodzin mieszanych i częściej w życiu używa hiszpańskiego niż katalońskiego. Kolejnym ważnym czynnikiem jest sceneria - to przecież biuro, miejsce w którym trwa codzienna walka o pieniądz klienta (w oficjalnej wersji bez słowa "pieniądz" ;)). Świat biznesu i wielkich pieniędzy nie ma litości i sentymentów, to zglobalizowane środowisko w którym przewagę daje użycie języka zrozumiałego dla jak największej ilości odbiorców. Katalońskie elity i wielkie banki takie jak La Caixa są bardzo przeciwne rosnącemu w siłę ruchowi niepodległościowemu, obawiając się głównie o swoje interesy.

Oczywiście ta globalizacja świata biznesu to tylko jedna z przeszkód jakie napotyka na swojej drodze język kataloński. Jako wspólnota autonomiczna wewnątrz Hiszpanii, Katalonia znajduje się pod ogromnym wpływem hiszpańskojęzycznych mediów. Większość kanałów telewizyjnych, gazet i stacji radiowych posługuje się językiem hiszpańskim. Katalońskojęzyczne stacje i gazety cieszą się wielką popularnością, jednak są bardzo nieliczne w porównaniu z tymi w języku ogólnopaństwowym. Najpopularniejsze filmy są po hiszpańsku (oryginalnie lub dubbing...), wiele popularnych muzyków i zespołów śpiewa również w tym języku. Wystarczy przypomnieć, iż poza Półwyspem Iberyjskim językiem kastylijskim posługuje się niemal cała Ameryka Łacińska od Rio Bravo aż po Ziemię Ognistą. W wyniku takiego wpływu kulturowego, potoczny català zawiera wiele tzw. castellanismes czyli słów pochodzących z hiszpańskiego np. "bueno" jako przerywnik w zdaniu, "guapo/a" czy też "novio/a" zamiast katalońskiego "xicot(a)", etc.

Postawa większości obcokrajowców i Hiszpanów przybyłych z innych regionów również ma spory wpływ na istniejące proporcje użycia obu języków. Większość przybyszy wybiera kastylijski z przyczyn praktycznych, innym po prostu nie chce się uczyć katalońskiego. Najczęściej tłumaczą się tym, że Katalończycy znają przecież hiszpański lub twierdzą, że "przecież jesteśmy w Hiszpanii". Taka postawa jest niestety bardzo powszechna i czasami bywa przyczyną spięć między "rdzennymi" mieszkańcami a przybyszami. O ile jestem w stanie zrozumieć osoby, które nie mają czasu na naukę języka lub nie czują się na siłach, o tyle szokuje mnie roszczeniowa postawa ludzi, którzy wręcz domagają się, aby Katalonia była hiszpańska. Specjalnie dla nich.

Oczywiście samych Katalończyków niespecjalnie interesuje "katalonizacja" obcokrajowców. Zazwyczaj z przyzwyczajenia zwracają się do nich po hiszpańsku, biorąc za pewnik, że rozmówca nie zna ich języka. Rzadkością są natomiast zachowania wrogie wobec osób nie znających języka. Ja wręcz spotykam się z sytuacjami odwrotnymi - czasami moi rozmówcy przechodzą na hiszpański kiedy zorientują się, że jednak nie jestem stąd. Kiedy pytam dlaczego to robią, zazwyczaj odpowiadają, że nie chcą nikomu narzucać swojego języka. Zupełnie nie przychodzi im do głowy, że kogoś może interesować ich kultura i język. Odnoszę wrażenie, że właśnie ten brak zainteresowania i zrozumienia ze strony świata sprawia, iż Katalończycy mają reputację ludzi raczej zamkniętych i wstrzemięźliwych.

Osobiście uważam za bardzo ważne okazywać szacunek lokalnej kulturze i odrębności tego regionu, a pierwszym krokiem ku temu jest zaakceptowanie faktu, iż kataloński jest tu tak samo ważnym językiem co dominujący w Hiszpanii kastylijski. W Hiszpanii język jest zbyt często wykorzystywany jako narzędzie walki politycznej między nacjonalizmami, co wywołuje sporo kontrowersji. Pamiętam jeszcze kiedy dwa lata temu wspomniałem studentom z Hiszpanii, że uczę się katalońskiego. Nic skandalicznego nie powiedziałem, prawda? Tymczasem słowa te wywołały u niektórych zdziwienie, a nawet oburzenie. "Dlaczego uczysz się katalońskiego? Po co ci to?", dopytywał szczerze oburzony Andaluzyjczyk. Odpowiedziałem, że lubię ten język, tak samo jak lubię hiszpański czy włoski. W mojej obronie stanęli z kolei studenci z Galicji, która znajduje się w podobnej jak Katalonia sytuacji społeczno-politycznej. Niestety w Hiszpanii bardzo powszechnym zjawiskiem jest tak zwana "katalanofobia". Brzmi to komicznie, ale jest to smutna prawda - spora część hiszpańskiej populacji nie rozumie, iż żyje w kraju wielokulturowym. Od tamtej rozmowy minęło już wiele lat, a jeszcze wiele razy spotkałem się z absurdalnymi zarzutami w stronę Katalończyków czy Basków, którzy wobec takiej wrogości nie zawsze czują się w Hiszpanii jak we własnym domu.

Tak w skrócie, z mojego punktu widzenia wygląda lingwistyczne zamieszanie w autonomicznym regionie Katalonii. Żałuję, że te dwa piękne języki zostały ze sobą skonfrontowane. Wydaje mi się przykre, iż język jest utożsamiany z polityką, a jego użycie decyduje o szacunku jakim darzymy drugiego człowieka. Jest to poniekąd nieuniknione w tak złożonej rzeczywistości jak hiszpańska. Natomiast przetrwanie katalońskiego, przez tyle wieków broniącego się przed wpływem dominującej kultury hiszpańskiej, uważam za dobry znak i przykład dla wielu innych mniejszości narodowych na całym świecie. Języki nie muszą zanikać. I nie powinny.